Un dos elementos máis característicos da
distribución espacial galega é a parroquia. Unha unidade territorial
que forma identidades e crea lazos veciñais nun primeiro plano. Para nós
é unha realidade cotián inmutable e a súa orixe é frecuentemente
asociada co Parroquial Suevo. Sen embargo, cómpre revisar o que queda
daquel documento nas nosas parroquias.
O Parrochiale Suevum consiste
nunha lista de trece sedes episcopais que pertencían á antiga provincia
da Gallaecia e que formaban o Reino Suevo. Para cada unha das sedes
establécense unha serie de parrochias, ecclesias ou pagus que
as compoñen. Ao comezo do documento dise que a súa data de redacción
sería do século VI. Porén, esta datación é moi controvertida[1].
A autenticidade do Parrochiale Suevum foi
posta en cuestión en moitas ocasións. Mais que pola falsidade do
documento enteiro por posibles modificacións levadas a cabo en épocas
posteriores. Unha delas é a máis que posible inclusión dos arciprestados
de Bezoucos, Trasancos, Labacengos, Arros e Seaya como parrochiae pertencentes á sede de Iria polo bispo de Lugo no século XI.
Como sinala López Alsina, a sede de Lugo
poñería en circulación un texto modificado conscientemente en varios
casos, un deles sería este. No século XI estábase levando a cabo un
proceso de restauración de sedes episcopais e Lugo tiña certos intereses
en contentar á sede de Iria. Esta posibilidade non descarta que estas
entidades territoriais existisen previamente ó século XII, de feito
aparecen mencionadas en documentos do século X.
No século IX a monarquía reestruturou a
trama diocesal galega, sen realizar unha revolución e valéndose das
estruturas preexistentes. As parrochiae foron convertidas en arciprestados e estes tiñan un plano administrativo superior de dioceses ás que estaban adscritos.
Na maioría dos casos houbo unha continuidade da relación parroquias-sedes do Parroquiale Suevum coa
de arciprestados-dioceses xurdida no século X. Noutros casos foron
tomados certos arciprestados para adscribilos a outra diocese. É o caso
das parroquiae asturianas que no Parroquiale Suevum estaban
adscritas á sede britoniense -xa desaparecida no século XI- e que foron
ser outorgadas á diocese de Oviedo, creada pola monarquía asturiana no
século IX.
Isto fálanos de que as parrochiae como
entidade territorial eran un espazo dalgunha maneira cohesionado que
non conviña separar. É posible establecer a súa continuidade dende a
época sueva, sendo aproveitadas en futuras reordenacións da trama
eclesiástica pasando por unha adaptación ás súas novas denominacións,
funcións e obrigas da nova estruturación pero sen chegar a ser disoltas
para formar novas entidades ex nihilo.
Se queremos achegar a mirada á organización da poboación é imprescindible falar das igrexas ou ecclesiae.
Estas eran a unidade mínima de organización eclesiástica e á vez, a
mais próxima e ligada ao pobo, agrupado ao seu redor. Un dos elementos
que nos falan máis claramente da fixación da poboación son as
necrópoles, pero tamén pode observarse noutros como o pago de décimos[3].
Froito da relación tanto espiritual como
económica da xente coa igrexa vai xurdir a parroquia como institución.
Pese a que derive do termo suevo refírese a un marco territorial
diferente, a denominada “parroquia clásica” pola historiografía.
O elemento fundamental é a igrexa
parroquial. Podían ser fundadas tanto por eclesiásticos, mosteiros,
señores laicos ou mesmo por comunidades de campesiños. Para fundala era
necesario facer unha dotación material que garantise a supervivencia do
templo, limitando o carácter social dos seus fundadores; non podía
fundar unha igrexa quen quixera senón que ademais debía ser capaz de
mantela.
No momento de formación de moitas das
igrexas parroquiais simplemente se produciu un proceso de aproveitamento
das igrexas rurais altomedievais, conservando ademais o seu
emprazamento e advocación[4]. Antes da formación das parroquias clásicas, dentro das chamadas parroquias antigas -as mencionadas no Parroquiale Suevum– tamén había unha igrexa cabeceira da parroquia antiga, caracterizada por ser o lugar onde recibían o bautismo os fieis da zona[5].
As igrexas parroquiais pasaron entón a
ser o elemento central dunha pequena entidade territorial que operaba
nun primeiro plano, tendo por riba outros niveis de administración
eclesiástica, de menor a maior tamaño: os arciprestados, os arcediagados
e as dioceses.
O Concilio de Coyanza de 1055 supuxo un
punto de inflexión para a organización parroquial. Co animo de
reconstruír o ordenamento eclesiástico dende as súas bases, ordenouse a
que todas as igrexas rurais cabeceiras de freguesía debían formalizarse
como parroquia clásica formando así un mapa de parroquias clásicas que
cubrise todo o territorio[6].
A reforma gregoriana do século XI tivo
grande influencia nos cambios de propiedade das igrexas parroquiais. A
partir dese momento, os laicos víronse obrigados a cedelas á Igrexa como
institución, conservando unha sorte de privilexio ou custodia sobre
elas, o chamado padroado.
A parrochia sueva non
desapareceu mais adaptouse ás novas realidades eclesiásticas e
políticas. A súa continuidade foi mostra da súa validez como entidade
ordenadora de territorio. Ao mesmo tempo a poboación foise repartindo
pola xeografía galega en función dunhas novas entidades, as parroquias. Parrochiae e
parroquias seguen tendo moita influencia na poboación e nas súas
identidades mais compre ver a súa orixe para entender as diferenzas.
[1]Usamos neste caso a edición incluída no Itineraria et alia geographica, publicado por Brepolis en 1975.
[2]López Alsina, F. (1999). Parroquias y diócesis: el obispado de Santiago de Compostela. P. 312.
[3]López Alsina, F. (2002). El Encuadramiento eclesiástico como espacio de poder : de la parroquia al obispado. P. 439.
[4]Ibídem. P. 433.
[5]Ibídem. P. 455.
A imaxe de portada é unha miniatura de Martiño de Braga do Códice Albeldense. Obtida do catálogo da exposición In Tempore Suevorum. Dispoñible en http://www.intemporesueborum.es/gl/catalogo/.
No final deste artigo, deixo algumas sugestões de leitura.
Mas antes, porque esta compulsão para escrever parece não ter
cura, vou tentar explicar aquilo que sei (ou penso saber). Mas tenho de
avisar: não sou linguista histórico. Sou um tradutor e professor que
estuda linguística por motivos práticos e junta a isso uma paixão pela
disciplina.
Pois bem: a verdade é que gosto muito da história da língua — e julgo
ser este um tema que nos interessa a todos. Com base no que fui
aprendendo ao longo dos anos, mas também com base na leitura dos livros e
artigos que refiro no final, aqui fica o meu resumo (os erros, claro,
serão meus e não dos livros e artigos — ressalve-se!).
O português vem do galego?
Enfim: todos nós que dizemos falar português e todos os que dizem
falar galego falamos qualquer coisa que teve origem nos falares da
Galécia, ali no noroeste da Península. Durante séculos, o latim trazido
pelos soldados e colonos romanos e adquirido por toda a população foi
sofrendo transformações — não as podemos ver em tempo real, porque
ninguém as registava ou escrevia, mas, muitos séculos depois, quando
finalmente a língua começou a ser escrita, havia nesse território uma
língua já formada, com verbos próprios, com formas próprias, com
características que a identificam e a distinguem das outras línguas em
redor.
O que chamavam as pessoas a essa língua que já era, em muitos
aspectos, a nossa? Não lhe chamavam nem galego nem português:
chamavam-lhe linguagem, com toda a probabilidade. Era a língua
do povo. Nós, agora, olhando para trás, podemos chamar-lhe «português», o
que não deixa de ser anacrónico, ou «galego», o que não deixa de
assustar algumas almas mais sensíveis, ou «galego-português», para
agradar a gregos e a troianos (como se esses fossem para aqui chamados).
Na escrita, durante todos esses séculos do primeiro milénio, o latim
continuou rei e senhor.
Quando Portugal se tornou independente, começámos a usar a língua que
existia no território, que era ainda apenas o Norte. Não a escolhemos
de imediato, pois nos primeiros tempos o latim ainda foi a língua
oficial. Mas, devagar, a língua que era de facto falada começou a
infiltrar-se nos textos escritos, às vezes de forma imperceptível,
outras vezes de forma mais clara.
O país expandiu-se para sul e, com ele, veio a língua, claro. O
português nasceu nesse canto noroeste e expandiu-se até ao Algarve (e,
mais tarde, até além-mar). Por alturas de D. Dinis era já a língua
oficial.
Depois, no final do século XIV, temos revoluções, a batalha de
Aljubarrota… — a nobreza nortenha perde influência, a burguesia lisboeta
alça-se à posição de classe dominante (e tudo o mais que faz parte da
História). Lisboa é agora a capital e a nação esquece-se que a língua
veio do norte, não foi criada em todo o território nacional. O que se
falava em Lisboa seria esse galego-português que viera para sul com a
Reconquista. Houve, claro, algumas intrusões do moçárabe, a linguagem
latina do sul (com muitos arabismos). Mas, nas suas estruturas e
características principais, a língua que Portugal assumiu como sua é a
língua criada na Galécia: não houve um ponto em que o galego e o
português se tivessem separado claramente.
Influências castelhanas no português literário
Não houve um ponto em que o galego e o português se separassem
claramente. Mas há, isso sim, algum afastamento da língua padrão em
relação ao que se fala mais a norte. Muito desse afastamento fez-se
também por causa das influências externas. Com a corte em Lisboa, e
durante muitos séculos (na época de Camões, por exemplo), o castelhano
teve uma influência que hoje poucos imaginam. Os escritores portugueses
também escreviam, muitos deles, em castelhano. Liam em castelhano. A
igreja usava muito o castelhano. A corte também usava o castelhano. Era a
língua de prestígio. As misturas eram inevitáveis…
Ora, o português popular de todo o país não sofreu estas influências
de forma tão marcada. Assim, arrisco-me a dizer que o português popular
manteve durante mais tempo uma maior grau de semelhança com o galego do
que o português-padrão — talvez por não ter tanta influência castelhana.
Principalmente no Norte, o português e o galego mantiveram-se tão
próximos que a fronteira era difícil de traçar. Mais a sul, na Corte, na
capital, a língua “desgaleguizava-se” (ver artigos de Fernando Venâncio
citados abaixo). Para as elites lisboetas, o galego e o português do
Norte começaram a soar a português da província. E, no entanto, era de
lá que tinha vindo a língua…
Depois, o castelhano deixou de ser uma influência forte no português
(aí por volta do século XVIII); vieram então as influências francesas e,
já bem entrado o século XX, começamos a olhar para o inglês.
Sim, sempre fomos uma língua que sofreu influências fortes de outras
culturas. Podemos não gostar do facto, mas é isso mesmo: um facto. Não
fiquem horrorizados: o castelhano também teve vagas dessas, o francês
idem — então o inglês nem se fala. Não percam muitas horas de sono com
isso — e, depois, a língua vai atrás da cultura, neste ponto: se
quisermos uma língua pura, temos de fechar a cultura a influências
exteriores. As línguas mais puras são as mais isoladas, as menos
importantes.
Para terminar este resumo muito resumido, diga-se que o
português-padrão se expandiu de forma fenomenal durante o século XX, com
a escola, a televisão, a rádio, a imprensa. Aí, as formas do
sul começaram a suplantar as outras formas, que subsistem, mas com menos
força. O português começou a tornar-se mais homogéneo (e menos
nortenho/galego) — mas tudo isto já é história das últimas décadas…
E o galego?
Bem, quanto ao galego, lá em cima, num país sem corte, uma sociedade
rural, não sofreu tanta influência castelhana até muito tarde, embora
essa aparente pureza seja apenas reflexo do isolamento da
sociedade. Grande parte da população galega, aliás, só terá começado a
sentir a invasão da sua língua pelo castelhano quando a escolaridade
obrigatória apareceu no horizonte — e a televisão, jornais, etc. Ou
seja, para muitos galegos, o castelhano tornou-se influência no século
XX (nas elites terá sido antes, claro). Apesar de tardia, a influência
do espanhol é avassaladora, claro está. Aliás, chamar-lhe influência
será um eufemismo cruel. O espanhol não influenciou o galego: o espanhol começou a substituir
o galego. Afinal, o Estado é o espanhol e a escolaridade da população
foi em castelhano até muito tarde. Ou seja, nos séculos XIX e XX,
o galego levou uma coça de que ainda não se levantou, apesar de, desde
os anos 70, o governo autónomo ter, oficialmente, uma política de defesa
da língua.
Alguns galegos tentam aproximar a sua língua do português para assim
melhor se defenderem do peso do castelhano; outros apostam num galego
autónomo tanto do castelhano como do português. Mas que o galego e o
português ainda estão mais próximos do que imaginamos, isso é
indesmentível: então quando começamos a olhar para o vocabulário
popular, aquele que muitos desprezam injustamente, começamos a ver como
falamos uma língua que não deixa de ser muito galega.
Em resumo…
… o português tem origem no latim popular falado no noroeste da
Península, na Galécia Magna, língua essa a que podemos chamar galego por
ser uma língua da zona do Reino da Galiza, uma língua já com
características muito próprias séculos antes da existência de Portugal.
Ao tornar-se a língua dum estado independente a sul, chamado Portugal, a
língua passou a chamar-se português — e com esse nome foi transplantada
para os outros países que a falam. Apesar das mudanças a sul, a língua
mantém uma forte proximidade com o que se fala a norte da fronteira.
Essa língua portuguesa, como é típico duma língua dum país de cultura
aberta a outros povos, sofreu grandes influências exteriores: do
castelhano, do francês, do inglês… Até hoje. Também nos dias de hoje as
formas mais padronizadas do português começam a suplantar as formas mais
populares entre a população em geral — enquanto na Galiza, o castelhano
avança.
Isto é uma explicação simplificada, claro está. É ainda a minha forma
de o explicar: outros dariam ênfases a outras partes ou acrescentariam
pontos talvez importantes… Se alguém quiser corrigir, matizar,
completar, os comentários estão abertos!
(Proponho ainda que dê uma vista de olhos pelas histórias romanceadas
que escrevi e que tentam dar uma ideia do que foi o percurso do idioma
nesses primeiros séculos: «História Secreta da Língua Portuguesa».)
Bem, mas a pergunta era outra: que livros de especialistas podemos ler sobre o assunto?
Proponho dois livros breves, recentes, sobre a História da língua:
Introdução à História do Português, de Ivo Castro (um livro académico e actualizado, com fartos exemplos concretos).
História do Português, de Esperança Cardeira (um livro brevíssimo, editado numa colecção da Caminho sobre temas de linguística).
Proponho também três artigos de Fernando Venâncio sobre o assunto
(convém dizer que as aulas que o autor deu na FCSH, este ano,
permitiram-me aprender muito sobre as origens da língua):
Adenda em Outubro de 2019: os artigos de Fernando Venâncio que referi
acima foram uma amostra das investigações do linguista no que toca à
origem da língua. Em 2019, publicou o livro Assim Nasceu Uma Língua,
um percurso interessantíssimo pelas origens do português. Fica como
sugestão para quem quiser saber mais sobre a pergunta do título.
Recreación do asasinato de Xoán Andeiro a mans do mestre de Avís, futuro
rei de Portugal.Óleo de 1860 de José de Sousa custodiado no Museo
Nacional de Soares dos Reis de Porto.
Da Gallaecia o Regnum suevorum e o Regnum Galiciensis. Suevos, Galegos, Priciliano, Martinho do Dumio e de Correctione Rusticorum.
Sobre Priciliano e a sua época.
Magnífica exposição de Anselmo López Carreira neste video.
Vou contar un pouco de que vai este libriño de «A invención da Gallaecia e a minaría do ouro»
Vai ser longo, confío que pague o esforzo..
O libro é unha proposta sobre as oríxenes históricas da Gallaecia, a
única provincia romana que foi entidade político-administrativa dende a
fundación polo emperador Augusto no -15. (Prov. Transduriana) até hoxe.
(sigue→)
Con permiso do autor, a quem pedi licença
para fazer este post, apanhei no Twiter isto que da pé
o próximo lanzamento do seu livro
sobre a Gallaecia e a mineria.
Ahí vão os retalhos do twiter,
a espera da
publicación do livro que parece muito interesante.
O eido da Gallaecia romana orixinal desenvolveuse entre o Douro, o Esla e
o Navia, espazo que ven coincidir coa extensión do mundo castrexo. Logo
chegou moito máis lonxe, cubrindo toda a meseta norte, o que aínda se
mira no espallamento do topónimo 'castro'.
(→)
O eido da Gallaecia romana orixinal desenvolveuse entre o Douro,
o Esla e
o Navia, espazo que ven coincidir coa extensión do mundo
castrexo. Logo
chegou moito máis lonxe, cubrindo toda a meseta norte,
o que aínda se
mira no espallamento do topónimo 'castro'.
(→)
Añadir leyenda
¿Que vencella a minaría do ouro coa provincia da Gallaecia? Neste espazo
a minaría galaicorromana do ouro deixounos unha abraiante coleción de
buratos, furnas, cavadas, foxos, cabornas, bornas, sirias, ensilias,
covas, sinais dunha minaría extensísima e intensísima.
O mundo castrexo non era homoxéneo. Na costa, estes «lusitanos das
montañas» (Estrabón) mantiñan un activo comercio co Mediterráneo a
través de Gades, ruta que os gregos chamaron das Casitérides. Para o
comercio de que? Pois dun metal estratéxico: a casiterita ou Estaño.
(→)
Os castrexos da zona de Porto, (Cale - Kallaikoi) foron dos primeiros en
se defender dos romanos. E eles chamaron así a tódolos castrexos. Coa
presión romana, nesta zona costeira surxiron grandes castros e os
símbolos dunha nova riqueza e dunha nova xerarquía guerreira..
(→)
Os galaicos tiñan minas de estaño, mais tamén ouro. Moito. Algo polo que
os aristócratas romanos como Xullo César debecían. O ouro era moito
máis ca riqueza, era un arma política.
Após de moito loitar, fixeron un pacto. Os galaicos pasaban a ser
«aliados» dos romanos (o que quere dicir súbditos, claro, mais cun trato
preferente).
Liberdade a cambio de laboria-las minas e loitar do lado dos romanos. O
pacto quedou sinalado nas moediñas de caetras
En canto que Augusto someteu a ástures e cántabros, os galaicorromanos
comezaron a explota-las minas dos ástures, ó leste do Navia e do
Invernadoiro.
A tradición mineira dos galaicos e a organización romana deron nunha
combinación perfecta, seica demasiado...
Os galaicorromanos abrollaron a maior febre mineira da Antigüidade.
Chegou tanto ouro do NO da Iberia a Roma que no ano 69, tras dunha serie
de conspiracións, o gobernador da Citerior e logo o da Lusitania foron
nomeados emperadores.
Foi o ano dos 4 emperadores. A primeira gran crise do Imperio. ¡¡O ouro
galaicorromano estaba a merca-lo trono de Roma!!
O problema foi remediado por Vespasiano concendendo a toda Hispania a
cidadanía itálica. Un fito e un privilexio extraordinario.
Xa cos privilexios adquiridos, os galaicorromanos comezaron despoboa-los
castros e a vivir en vilas, ó xeito dos romanos. No s.IV a Teodosio o
Grande, derradeiro emprerador de todo o Imperio, Hidacio dicíanlle
galaico, inda que era de Cauca, até alí chegaba a Gallaecia.
A identificación da elite galaicorromana co país era xa o bastante forte
como para que cando os invasores suevos establecero o primeiro reino
independente da Europa, non crearon a Suabia, senón o reino suevo da
Gallaecia.
Esta é a tese histórica. E é importante porque danos a medida do esforzo
posto nesta minaría e a medida do valor do ouro minado, alén das
cantidades e os teores. Sen entende-los incentivos dos galaicorromanos
para mina-lo ouro, so mirariamos buratos e cavadas.
Pero o libro non só a unha historia de romanos e galaicos, de imperios e
conquistas, de asoballamento e civilización. Tamén é un libro que fai
xeo-arqueoloxía aplicada para interpreta-las pegadas mineiras nos montes
da Groba e o Baixo Miño.
Temos, por exemplo, o senlleiro Monte Furado de Covas, no río Coura, en
Portugal, q inda que moito máis estreito, é máis longo que o coñecídismo
de Quiroga, está moitísimo mellor conservado e até segue a existi-lo
encoro que lle daba servizo.
Os montefurados usábanse para relaboriar os refugallos desbotados ós
ríos nas zonas mineiras, especialmente nas cheas de inverno. As actuais
pesqueiras tamén pudieron ter o seu orixe nesta época, funcionando en
orixe como trallos de ouro.
No Baixo Miño temos senlleiros exemplos de minaría en primario, en
secundario, e de solos, da que ninguén fala nunca, porén ser-la orixe
das meirandes pebidas douro das que se teñen noticia.
Nas minas de Messegães, Monção, ou A Grobia de Arbo, gabias de
exploración de centos de metros cavan até as raigañas dos bancais e
mesmo do xabre para abroia-lo paleorrelevo do río e as covichas e fendas
que entrampan as pebidas de ouro
E por Salvaterra, Ponteareas, As Neves ou Salceda temos as
impresionantes furnas drenantes para quitar auga dos montes e levala ás
minas. Coma os montefurados, outra tecnoloxía galaica, algo que non se
coñece en ningún outro sitio do Imperio
Unha chea de minas, grandes e pequenas, centos de grandes laborías e
pequenos traballos de exploración espallados por toda Galicia e que
quedaron na memoria popular de Galicia até hoxe.
Esta é a pegada da máis grande febre do ouro que viviu o mundo até a
Idade Moderna.
Hoje mais que nunca motivado entre outras coisas pela globaliçação, há uma forte demanda e corrente de renovação da historiografia medieval.Além de uma maior aportação arqueolóxica pelos meios mais modernos de exploração e certidão de documentos e restos históricos. Esta renovação historiográfica é em resumo e dito com outras palavras: tentar de contar todas as coisas ou de outra maneira, buscando a verdade sobre a Idade Media.Nesa procura, topamos de frente com o concepto das identidades nacionais na Idade Media. Ainda não estamos a falar dos estado nação que nascerão no trânsito da Idade media a Idade moderna. No caso de Portugal a partires do século XII e em Espanha entre o XV e o XVI.
No caso que nos atinge, este tema das identidades nacionais foi sempre obviado pelos historiadores espanhois e portugueses,incluindo historiadores de hoje em dia. E sobre a Idade media ditou-se um manto de oscuridade e olvido para pôr em valor y realçar a criação dos estados nação. Obviando o paradigma de que tudo tem nacemento na Idade Media, e facendo uma viagem por lá, podemos fazer e achar respostas e explicações.
No noso caso, tanto no que é a historia de Portugal como na de Espanha o relatorio da Idade Media basease nas crónicas medievais e fundamentalmente na narração da figura dos reis. Esta forma de olhar a historia da Idade Media, além de chamarlhe escura, sintetiza-se numa sucesão de nomes de reis e rainhas que se uniam em matrimonio entre eles seguindo os intereses económico-político dos reinos que representavam. E no caso da coroas portuguesa, castelhana e aragonesa, misturavam-se uns com os outros, como visibilização das uniões políticas. E era a forma mais evidente de fazerem política tanto interior como exterior.
Esta historiografia, chamada positivista, obvia o papel da sociedade, dos motivos e dos cambios sociais, e a origem das nacionalidades medievais. Embora a historigrafia marxista, que faz uma renovação na historia en quanto a valorizar o papel da sociedade e o estudio económico dos cambios sociais na idade media, também obvia o estudo da nacionalidaes medievais. Sem duvida este concepto magoa tanto a uns como outros. A os positivistas porque da outra visão da historia que contradice parte do mito da criação do estado nação do romantismo. O marxista porque iste concepto cheira-lhe a nacionalismo no confronto com o internacionalismo. Em resumo, quer se queira quer não, a Idade Media historiográficamente é molesta, enfada e incomoda e como consequência é maltratada por uns e outros. E cada um conta da festa como lhe vai, cada um di e obvia o que lhe interessa. E pior ainda digamos que está contada de vagar, cos olhos de hoje e com fontes parciais e arrimando a brasa a nossa sardinha.
Nesta revolução historiográfica há uma explicação global da historia que atinge as identidades colectivas medievais. Quer dizer, ir além do simples estudo da política dos reis e das institucions medievais. Além disso, se quisermos estudar, comprender ou saber os porques das identidades nacionais que foram sobrevivindo nos séculos, como pasa em Espanha, só podemos fâ-lo sabendo que e como foram as identidades colectivas medievais. Nesta forma de olhar para a história há que clarificar que está o método historiográfico marxista das superestructuras nas que a a economia e a sociedade condicionam as institucions, a política e a cultura e viceversa. E ahí é , nesa forma de procurar, como nos encontramos com as identidades nacionais medievais. A historiografia tradicional só nos vai dizer que Alfonso VI de Leão era emperador, no entanto queremos saber o porque o era, e porque deixo de sê-lo, que idioma falava, e onde arrancava o seu poder e como era a sua relação cos árabes e o porque das suas conquistas até chegar a Sevilla, por por um exemplo.Que era o reino de Leão, onde estava ou como se repartía o poder etc. As identidades nacionais medievais nacem mais da influência socio-cultural que da política-institucional. Estas identidades são mais conhecidas por uma língua, uma sociedade de historia comúm e costumes, e de uma economía relacionada mais de que a sua indentidade seja política e tenha uma representação institucional.
A Idade media é a origem e onde se formaram as nações modernas e as nacionalidades políticas sem estado. Para compredermos a configuração moderna dos estados temos que fazer uma viagem inevitável a Idade Media. Quer se queira quer não. Quando não se quere, é evidente que por não tirar o velo das mitificações que sobre todo no século XIX se fizeram sobre a formação dos estados modernos.Esta mística e procura de origens inmutáveis, ancorados em tempos históricos interesados deu lugar a uma deturpação na narrativa da historia medieval, como ha disse. Para concretizar um outro estudo sería pôr em questão o significado dos mitos do que foi a Lusitania, os Visigodos, Don Pelayo , a invasão moura etc. E sería por o foco em muitos outros personagens e factos olvidados ou mal contados.
O estudo da formação das nações de hoje e das nacionalidades tem o atractivo de encontrarmos que o Estado medieval como hoje o entendemos não existía. Este Estado que era o Feudalismo na altura era feble, nada que ver com a nossa concepção moderna de Estado nem tampouco das monarquias absolutistas, ainda não andamos nesa leira. Esta debilidade do sistema Feudal provoca um desenvolvemento muito grande do que hoje se chama a sociedade civil e uma importância mais grande, da que nos dizeram, das clases populares- É importante ter esta visão do momento histórico, fazer um esforço de abstração da nossa concepção do Estado, para comprendermos um bocado como estava urdida-entrelaçada-tecida a estructura social-cultural-política. É dificil, porque temos dentro de nós o relato medieval de reis e de estados medievais, dos que nos transmitiram e que no nosso imaginário convertemos em reis governantes de territorios homogéneos que se cinguem os territorios dos estados de hoje. É normal, pensar assim, se a nossa ensinança chega o límite de explicar-nos a chegada dos visigodos como origem de Espanha, quando os visigodos chegaram aquí por acaso e porque os francos não consentiram o seu asentamento na Galia.Assim o grande e errante povo godo, que percorreu durante seis séculos a Europa o leste do Danubio de sur a Norte e que foi dos primeiros en cruzar o Danubio por fim e de esta forma ficou divido emtre ostrogodos na Italia e visigodos em uma das partes do que hoje é o territorio de Espanha. Também ocorre que se passamos a falar de Afonso Henriques já estamos a pensar no Portugal de hoje que já existía dende os Lusitanos. Ou se falarmos do reino de Leão já pensamos na creação de Espanha e Leão como parte de Castilha, asento histórico de Espanha. E assím podemos falar de Catalunha, do reino de Aragão, da França, de Borgonha, etc. Chegados até aquí é fácil deducir que há nesta narrativa vencedores e vencidos, é obvio. Se roubas história, ou descolocas os factos, ou manipulas nomes alguém perde para outro ganhar. A historiográfica medieval da Galiza é prácticamente inexistente, a nível de história oficial. Se fora um filme diríamos que Galiza, como atriz, sauda o público na altura dos romanos, um pouco de os chamados castrexos, uma vista de olhos sobre uns visitantes longiquos chamados Suevos, e até logo, se calhar já nos veremos. O protagonista historiográfico medieval dos habitantes da Galiza é o chamado reino de Leão, ou a cidade Leão e o se rei. Uma paragem nessa historia para a narração de que como Fernando de Aragão venceu o rei de Portugal e Leão-galiza na batalha de Toro e assim tomar posse definitiva dos territorios revoltados na luta dinástica emtre o leste e o oeste peninsular e sobre todo chegada dos reis católicos a porem ordem num caos que Zurita chamou "doma e castração". Assím Galiza voltou na historia o seu lugar de arcadia perdida na néboa e na chuva. A historiografica galega fica entalada entre duas historiográficas feitas para explicar como se criou Portugal e como se criou Espanha. E nessa explicação, na que se parte do príncipio de que os dous estados já erão preexistentes dende tempos antigos só há que adubar-lhes uns factos históricos para demostrar o príncipio primeiro. Ou seja a historia narrada de cima para baixo. No entanto, se fizermos o esforço de avançar de baixo para cima, até chegarmos a creação dos estados modernos como factos históricos, encontraremos e comprenderemos melhor a história e também a o porqué criação deste estados modernos que não precisam justificação histórica. Porque não há que justificar nada na história nem fazer histórica fição. Só se trata de olhar o que foi realmente e ir mais lá do relato institucional. A olhada as causas económicas, as estructuras sociais, a sociedade civil, a tecnologia militar e civil, o papel fundamental da Igreja e a religião na época etc. Pois de tudo o que se podía falar vamos a dar uma visão dentro das muitas nacionalidades e identidades medievais a uma fundamental para comprendermos a nossa história a da Galiza, mas também a de Portugal e a de Espanha. Foram poucas as identidades nacionais medievais que derivaram em estados modernos. A maioria ficaram como parte de eses novos estados. Há quem para simplificar a compreensão chama as identidades nacionais medievais nações sem estado. Embora este conceito de nação sem estado, por outra banda, que pode levar a engano e tem uma carga política atual ligada o nacionalismo-independestista. Sim é certo que as identidades nacionais medievais tenhem a forma, o receptáculo preparado para serem estados em cualquer momento, também é certo que numca forma nações no concepto político atual e as suas condições de estado ficam envolvidas ou subsumidas num Estado atual. Que é uma forma de organização política fruto do avanço histórico que irá evoluindo ou cambiando, ou não, tal como passou com outro tipo de organizações políticas na história.
No seguinte post, falaremos : II. A identidade compartida na Idade Media duma nacionalidade galego-portuguesa.
Para ampliar conhecementos e contéudos, recomendamos.
NO HAY mejor manera ni más gráfica de entender la importancia de la
Galiza medieval que recurrir a la historiografía de la época, sobre todo
la que nos llega de fuera. De fuera de España, a ser posible. Entender
cómo nos veían en Europa, y también entre los pueblos normandos y
árabes. Qué decían de nosotros, qué escribían y en este caso, cómo nos
situaban, literalmente, en los mapas.
Entre los siglos X y XV, por ejemplo, todos los mapas sitúan al Reino
de Galicia como una entidad independiente y diferenciada de cualquier
otra. Curiosamente, no existe una sola que hable de Asturias, ni como
reino, por supuesto, ni como principado ni como nada. Algunos, los
menos, mencionan al reino de León, siempre junto al de Galicia. En otros
aparecen Galicia e Hispania. Hasta hay algunos, los árabes, que dividen
la Península Ibérica entre Galicia y Al-Andalus. Pero en todos aparece
siempre e inexcusablemente Galiza.
No vamos a enumerarlos: están ahí para cualquiera que los quiera ver,
a un click de ratón, pero vale la pena buscarlo para comprobar que en
todos los mapas germanos, ingleses, normandos, italianos de la época,
nadie duda en señalar a nuestro reino como un reino diferenciado de
cualquier otro. Muchos señalan a Compostela como lugar destacado, otros no. Todos
incluyen a Asturias como parte de nuestro territorio; algunos agregan
León; casi todos el norte de Portugal y otros, como queda dicho, hacen
la distinción entre Galiza e Hispania o Galiza y Al-Andalus. Los más
antiguos excusan la presencia del Reino de León, lo que demuestra algo
que todos sabemos: que ese reino fue fundado y gobernado por gallegos
hasta que asuntos sucesorios lo desgajaron del nuestro. La permanente
omisión de Asturias, por su parte, refleja una verdad como un templo: el
Reino asturiano es un cuento chino; una invención de historiadores
hispanistas, desgraciadamente algunos de ellos gallegosrenegados.
Pero, y esto es importante, lo que demuestran los mapas es algo que
cae de cajón, porque los mapas servían entonces para lo mismo que para
lo que sirven hoy: para conocer el mundo, su división geográfica,
estratégica, política y territorial. Y como no hablamos de mapas hechos
por nosotros, sino por quienes querían aliarse o enfrentarse a nuestro
reino, o comerciar con él, no creo que podamos sostener que fueron
planos trazados por secesionistas gallegos.
Me ahorro el trabajo de ahondar en el asunto. Lo maravillosos de este
tema es que una o uno lo descubra por sí mismo: que lo compruebe; que
vea el nombre de nuestra nación escrito en pergaminos, en cáñamos o en
linos hace más de mil años, cuando la cartografía estaba en pañales y
quienes dibujaban aquello lo vendían a precio de oro a reyes o a grandes
comerciantes.
Ahora que todos tenemos más tiempo libre del deseado, propongo esto como
un ejercicio que puede resultar hasta entretenido, también para quien
no es un fanático de la Historia; también para quien no es nacionalista;
también para quien piensa de nosotros que somos una colonia riquiña que
tiene marisco, playas y vacas. Más que nada para que unas y otros
comprueben que llevamos aquí más tiempo que nadie construyendo una
nación que merece poco respeto: Y sobre todo para que unos y otras
sepan, así como de casualidad, que León, Asturias, Castilla y Portugal,
todo ello, lo hemos hecho los gallegos.