A historia e o Pórtico da Gloria.

 

Francisco Rodríguez Sánchez

Certamente, estamos perante un acontecemento ao que debemos prestar atención: o acabado da restauración da policromía do Pórtico da Gloria, conforme ao seu aspecto orixinal. Agora poderémolo contemplar recuperado parte do seu esplendor. Dicimos parte, porque se enmarcaba nun conxunto escultórico-iconográfico hoxe desaparecido, destruído, en boa parte, cando se construíu a fachada barroca que o oculta á vista desde fóra. Os restos conservados foron obxecto da denominada Exposición Mestre Mateo, un precedente para entender mellor a grandiosidade e o significado do Pórtico orixinal.

Entón como agora, a información para ao público limítase a facer a loanza de quen posibilita a realización de mostras e restauracións (coa Fundación Barrié de la Maza, como maior contribuínte á cabeza) por unha banda, e pola outra a agochar todo o que teña a ver co contexto histórico, social e político en que este monumento, como toda a catedral, se xerou e desenvolveu. Afortunadamente, non poden levar o Pórtico para expolo coa policromía en Madrid, primeiro, como fixeron coa Exposición Mestre Mateo. Porén, acoutan todas as súas declaracións e informacións ao respecto cinguindo o valor do Pórtico a ser un símbolo da arte cristiá/católica occidental, europea ou española, unha exaltación da relixión cristiá, en versión romana, ou unha consecuencia das peregrinacións xacobeas a Santiago. Ninguén abre a boca para subliñar a importancia do reino de Galiza na historia medieval e na arte románico-gótica, dando a coñecer unha mostra ben elocuente, debidamente contextualizada. Mesmo a palabra Galiza escintila pola súa ausencia na información que se fornece. Só existe como pretexto para pagar follas de propaganda aos medios de comunicación para o botafumeiro, sen dúbida algunha por parte da Xunta, agradecéndolle a “Galicia” non se sabe que, se a súa ignorancia inducida sobre a cuestión ou simplemente estar aí lela pensando que o Pórtico foi un agasallo do ceo, recuperado grazas á magnanimidade de España, a súa Igrexa, a súa Monarquía, o seu Goberno, o apéndice da Xunta e a Banca.

Nin unha palabra sobre o rei de Galiza, Fernando II, que promoveu a construción do Pórtico, como parte dun conxunto que estaba destinado a manifestar a grandeza do reino. Nin unha palabra sobre este rei galego que puxo o erario público ao servizo dun obradoiro ou taller, o do Mestre Mateo, outorgándolle unha pensión vitalicia en febreiro de 1168, para levar a cabo a obra. Nin unha palabra referida a quen, por vontade propia, está soterrado a uns metros do Pórtico, nunha tumba con estatua xacente, no Panteón Real da catedral compostelá. E, por suposto, a lingua en que este rei falaba e escribía, como a falaban todos entón na Galiza, incluído o Mestre Mateo, que non era un apátrida sen identidade algunha, e todos os seus canteiros, será excluída de discursos oficiais e informacións de exaltación desta obra incomparábel. A quen loan entón? A unha serie de abstraccións que remiten a valores, símbolos, ideoloxías que, para nada, contemplan a existencia do pobo galego como unha realidade de seu, específica e con dereitos. Resulta irritante esta anulación continua, no propio país, da verdade histórica, do coñecemento de onde vimos, o que fomos e como chegamos a estar como estamos, por moito que o patrimonio monumental que posuímos o reclame como unha necesidade para a súa explicación e comprensión cabal.

Escribindo sobre a Exposición Mestre Mateo (Terra e Tempo, dixital, 24-11-2017), subliñei que iso que a oficialidade académica chama excelencia ten no tema da catedral de Santiago e do Pórtico da Gloria un nome: Serafín Moralejo Álvarez, catedrático de Arte medieval na Universidade de Santiago e logo na de Harvard, por desgraza desaparecido no ano 2011. Para el o Panteón Real da catedral simboliza, coas tumbas nel depositadas, a liña estratéxica que a familia real galega alí enterrada representou e indícanos que a historia non estaba predeterminada. Só os actos e circunstancias humanas podían desviala ou mantela conforme ao que estes reis do Panteón Real de Compostela simbolizaban. El descubriu este valor simbólico sacando mesmo algunha tumba do anonimato ou da falsa identificación. Serafín Moralejo foi, afortunadamente, un home galego de grande finura e honradez intelectual, o mellor estudoso da Catedral e do seu Pórtico da Gloria. Morto a unha idade na que aínda lle quedaba moito que ofrecer no terreo da historia e da arte de Galiza, legounos páxinas fundamentais sobre a relación da monumentalidade compostelá co contexto histórico-político do  reino de Galiza entre 1157 e 1230, especialmente, reinados de Fernando II e Afonso VIII. Sen tratarse dun analista sociolóxico da arte románica na Galiza, as súas agudas, interesantes e honestas observacións, sobre a vinculación desta arte co período de esplendor do reino de Galiza e o seu valor simbólico ao respecto, no caso da catedral de Santiago, merecen admiración por resultaren moi clarificadoras. Teño a sensación de non gustaren nada no mundo académico oficial dominante, malia o prestixio e relevo acadado por Serafín Moralejo, nos círculos científicos internacionais desta materia. Aquí, a efectos prácticos, é como se as súas análises, conclusións e achados non tiveran existido nos seus aspectos máis reveladores. Recomendamos a lectura dos seus estudos sobre as tumbas do Panteón Real para comprendermos que orientación política seguía a liñaxe real alí soterrada, especialmente Fernando II e Afonso VIII, os reis cos que se culminou  a obra románico-gótica da Catedral de Santiago, e de forma especial e concreta o denominado Pórtico da Gloria. Por que nin sequera as súas investigacións e análises, rigorosos, ponderados, conclusivos e contrastados, valen? Para a Exposición Mestre Mateo só lle fixeron unha pequena concesión para ilustrala: o recurso a un anaquiño do poema “Na catedral” de Rosalía no que, falando do Pórtico da Gloria, de forma maxistral e viva, se refire ao Mestre Mateo. Xa en 1990 recomendaba Serafín Moralejo lelo, integramente, para contemplar esta xoia escultórica.

Catorce anos máis tarde desta investigación sobre o Panteón Real, Serafín Moralejo, de forma aínda máis rotunda e sen o menor complexo, nun estudo sobre a iconografía galega de David e Salomón, presentes xa na Árbore de Jessé do parteluz no Pórtico da Gloria, constata, á morte de Afonso VIII, “el último rey que puede ser considerado de Galicia”, a nosa decadencia: “Con Fernando III, queda esta sometida a los intereses de la Corona castellana, que consolidan con la rápida conquista de América (…). Galicia, marginada, pasa, de reino, a provincia de facto, y como tal será gobernada por adelantados”. E detecta unha degradación da arte que pon en relación coa nova situación: “No creo que sea casualidad que el fenómeno coincida con el momento en que Galicia se quede sin reyes, aunque fueran compartidos con León” . Verbo da cuestión que o ocupa, explica que toda a iconografía salomónica non é por casualidade contemporánea de Fernando II e, sobre todo, de Afonso VIII, chegando a considerar acertada a tese de a iconografía de David e Salomón representar retratos destes dous monarcas, e a súa desaparición, “síntoma evidente de la quiebra del contexto político que la sustentaba”. A mesma degradación sinala na evolución da arte da miniatura no Tombo A da Catedral de Santiago, comparando o cumio estético das miniaturas ecuestres de Fernando II e Afonso VIII coas “menos que mediocres de Fernando III e Afonso X” . Haberá que esperar, segundo el, á etapa posterior a 1300 para unha certa revitalización da arte na Galiza.

Vaiamos agora a unha cuestión de menor calado, pero moi ilustrativa tamén, que está vinculada  ao aspecto técnico da restauración da policromía. Na exposición Mestre Mateo, entre outros pormenores, puidemos contemplar fotos, desde comezos do século XX, indicativas do progresivo deterioro da policromía do Pórtico, agora restaurada. A ocultación informativa era de tal calibre que se ignoraba, como se nunca tiver acontecido, que no verán de 1866 fíxose o baleirado en xeso do Pórtico da Gloria, para tirar unha copia de tamaño natural, con destino a ser contemplada no Museo South Kensington, de Londres, onde efectivamente continúa. Creo que, polo menos, algún directivo da Fundación Barrié de la Maza, a principal financeira da restauración entón en curso, visitou  aquel museo inglés para lembrar, e en parte celebrar, a existencia desa copia, pois, segundo el, axudaba a popularizar o Pórtico da Gloria e mesmo a traer peregrinos ao Camiño de Santiago que desexan contemplalo na realidade. Pois ben, este baleirado en xeso de 1866 causou maior deterioro da policromía do Pórtico, como non podía ser doutra forma, o que agravou a que xa era evidente.

Na realidade tratouse dunha de tantas falcatruadas que se fixeron co patrimonio dos países colonizados por parte das potencias coloniais, Inglaterra e Francia, sobre todo, no século XIX. De feito, foi o libro dun bo especialista británico, M. Street, sobre a arquitectura gótica en España, publicado en 1865, o que chamou a atención en Inglaterra sobre o que cualificou como “unha das glorias máis grandes da arte cristiá”. A xunta de goberno do museo devandito reaxiu con presteza e entrou en contacto co cabido compostelán e a Real Academia de San Fernando –deben existir as comunicacións escritas entre ambas institucións e a directiva do South Kensington. O entendemento foi tan rápido e total que, pasado apenas un ano, estaba xa o señor Domenico Brucciani, formador do South Kensington, para dirixir as obras do baleirado. Desde logo, contou coa máis que xenerosa colaboración de todas as forzas vivas, comezando polo arcebispo, Miguel García Cuesta, e acabando pola Sociedad Económica de Amigos del País, de Santiago, que o nomeou socio de mérito.

Un arqueólogo moderado e dun oficialismo liberal, Fernando Fulgosio, estudoso tamén do Pórtico da Gloria, contou, pasados os anos, en La Ilustración de Madrid (2-8-1871), o ambiente de euforia agradecida que había en Compostela por este feito, pois desde fóra se recoñecía o valor do que hai na casa, sen valorar que se estaba a realizar un acto de consecuencias irreparábeis, acelerando o deterioro do Pórtico. Só se atreveu a deslizar unha frase indiciaria e descualificadora sobre a actitude do cabido compostelán do que di que correspondeu ás peticións e desexos dos lores das xuntas do departamento de Ciencias e Artes do museo británico, “con menos cordura que ilustración”.

Ironicamente, un dilixente fotógrafo do Museo, Mr. C. Thurston Thompson, acompañaba Domenico Brucciani. Tirou moitas e, ao que parece, excelentes “representaciones” dos monumentos e obxectos de arte que había en Compostela, e mesmo de partes do Pórtico da Gloria. Dos primeiros exemplares, dedicáronse tres, por esta orde, ao cardeal, ao deán e ao cabido. Iso si, levaban unha afectuosa comunicación dos lores do departamento de Ciencias e Artes do Museo, “en agradecimiento a los servicios prestados (…) a los Señores Brucciani y Thompson”. Pois ben, todo isto gozou da máis absoluta censura, aínda informando do proceso de deterioro da policromía do Pórtico, na sala previa á Exposición do Mestre Mateo. Aquí nada pasou. Porén, de forma silandeira ou pouco ostentosa foise a Londres, e sen o menor asomo crítico, fíxose celebración do acontecido hai máis de 150 anos, como se for unha gloria.

Sería posíbel tal despropósito, un baleirado en xeso, realizalo en monumentos que a España en construción como nación única e Estado centralista foi, precisamente por esas datas, considerando os seus símbolos? Non parece que aquí na Galiza debzmos ostentar unha mentalidade de colonizado agradecido, que só aspira a existir como prolongación ou mímese, e sempre co beneplácito, da metrópole? Unha metrópole que, no caso da monumentalidade artística galega, pasou de pola de relevo.  Co Pórtico da Gloria, en pleno proceso de construción da idea de nación española, nada fixeron para valoralo e integralo como unha xoia artística. De feito, unha das xustificacións do baleirado en xeso do Pórtico fundamentábase en que, grazas á obra do seu descubridor inglés Street, e grazas ao baleirado era máis coñecida a nosa catedral no estranxeiro que na España. Antes galegos como o Cura de Friume ou Villamil y Castro puxérano en valor sen concitar ningún entusiasmo oficial. Naturalmente, a historia e a arte de Galiza non eran prioritarias para España.

En todo caso, quede claro que a catedral románico-gótica de Compostela, e o seu Pórtico da Gloria, en particular, son inseparábeis e inexplicábeis, sen a existencia dun reino, o de Galiza, e sen o que representaron dous reis galegos, Fernando II e Afonso VIII, soterrados no Panteón Real da Catedral. E para que non quede dúbida: ambos presumían de seren trobadores en lingua galega, o seu idioma natural, ambos foron educados pola clase dirixente galego-portuguesa (Trava e Arias), ambos casaron con princesas portuguesas coa vista posta na reunificación, ambos mantiveron alianza cos almohades e convivencia cos xudeus, ambos foron excomungados polo Papa por contraviren os intereses do Papado na Península Ibérica, ambos son para os historiadores españois, cun mínimo de vergoña científica, privativos de Galiza e León e os máis poderosos de entón…Sen o esplendor e poder do reino de Galiza todo o que o Pórtico da Gloria representa non ten a mínima explicación…

 

Francisco Rodríguez

É o momento de contemplalo. Entrai no templo. Agora non está abafado de romaxes caóticas e telecamiñantes. Unha boa oportunidade para a xente do país nos decatar de onde vimos e o que fomos. Tamén, para os de dentro e os de fóra cavilaren pondo en conexión o noso patrimonio histórico-artístico co pobo que o criou, o pobo galego. En fin, para os de dentro e os de fóra de Galiza, constataren que o peso e o poder político do noso país foi moi outro, o maior de toda a península no século XII. Entrar no interior da catedral de Santiago, após a recente restauración do seu aspecto interior e logo contemplar con vagar o seu Pórtico da Gloria, delicadamente restaurado, revélase, no seu conxunto, como unha manifestación artística de fundo significado colectivo, nacional galego. A súa monumentalidade harmónica e a súa revolucionaria iconografía, por novidosa e rompedora, obra colectiva de canteiros, dirixidos con habelencia e intencionalidade por un artista como o Mestre Mateo, dános unha visión cristiá do mundo, desde nós e con nós presentes, sen pregarse aos dogmas da Roma papista e fraterna de xudeus e mouros. 

O reino de Galiza expresou a súa capacidade e vontade propia a través de momentos estelares na etapa histórica dos reinados de Fernando II e Afonso VIII (IX para a versión oficial). Eles, en compañía da clase dirixente aínda en boa maneira galego-portuguesa, tomaron moi a serio manter unha estratexia de achegamento a Portugal, había pouco separado da Grande Galiza. Optaron, con grave irritación e ameazas do Papa, pola convivencia co Islam, en mutuo beneficio, pactando cos almohades da península, favorecendo así o comercio e os intercambios técnicos e científicos. Protexeron as manifestacións artísticas, desde a arquitectura e a escultura á poesía trobadoresca en lingua romance galega. A catedral compostelá e o seu pórtico foron centro desta ebulición cultural. Simbolizaban o esplendor do reino. Son inexplicábeis sen o seu poder e a súa orientación. Non é casual que estes reis se enterrasen alí, pois nela decidiran a creación do panteón real que simbolizase a continuidade dese poder. Reis galegos, de lingua galega, amparados por clase dirixente galega, identificados cunha estratexia ao servizo do reino. Era tal a independencia de criterio e o servizo a esa estratexia  que as presións do Papa sobre o arcebispo de Compostela e os bispos galegos para non secundaren e desautorizaren a política matrimonial de Fernando II e Afonso VIII con princesas portuguesas co pretexto de parentesco sanguíneo, non foron secundadas, malia a ditada excomuñón papal dos reis e o interdito do reino. 

Castelao ilustrou cunha expresiva viñeta o Santiago noso, debuxando de forma simplificada e expresiva a escultura que representa o apóstolo, situada nun lugar central do Pórtico da Gloria, como camiñante, en posición sedente, protector do reino e símbolo da nosa independencia orgánica, pois Compostela era tamén sé apostólica. O outro, o deles, debuxouno montando a cabalo como Matamouros, conforme à iconografía española (a que vemos no cumio do Palacio de Raxoi). A visión interior da catedral compostelá, após a súa limpeza e nova iluminación, para alén de templo magnífico no que celebrar todo tipo de eventos multitudinarios, pareceume similar ás mesquitas, e o Pórtico da Gloria restaurado insinuoume o esplendor de Bizancio. Que portentoso e milagroso traballo colectivo dos canteiros do obradoiro de Mateo, transcendendo todo o feito na escultura cristiá desde nós!! Pregúntome: E a Igrexa que hoxe exerce e controla o templo é a nosa, isto é, a que entón se identificaba con Galiza,  ou a deles? Imaxino que xa se decatan de quen son eles, non?